چاتال هویوک شهر باستانی شگفت‌انگیز عصر نئولیتیک

نقاشی‌های کشف شده در غاری در اسپانیا در سال‌های 1800 انسان‌ها را به شگفتی واداشت. این نقاشی‌ها که گمان می‌رود، به هزاران سال پیش تعلق دارند، آنچنان عالی و بی عیب ترسیم شده‌اند که ادعاهایی در مورد کاه‌برداری کاشف غار با باور به عدم امکان صاحب بودن نیاکانمان به چنین قابلیت‌ها و استعدادهایی مطرح گردید. پس از کشف عکس‌های مشابهی در غارهای واقع در مناطق جغرافیایی متفاوت ، حقیقت موجود در این نقاشی‌ها آشکار شده و مورد قبول قرار گرفت . آزمایش‌های کربن برای تشخیص تقلبی بودن آثار هنری ثابت کرد که این نقاشی‌ها چهل هزار سال قبل از این ترسیم شدند. علاوه بر نقاشی‌ها کشف شده روی دیوارهای غار نیز تعداد زیادی اثرات دست و انگشت مشاهده شد. مورخین هنری این اثرات و نقاشی‌ها را بعنوان اولین گام بشر در راه هنر تفسیر می‌کنند. اکثر این نقاشی‌ها که نشانگر نحوه توسعه و رشد هنر در آن ایام است با وجود متفاوت بودن از نگرش و دیدگاه هنری و زیباشناسی امروز، حقیقتا دارای رنگ‌ها و اشکال بی‌نهایت عالی و بی عیب هستند. کلیه این آثار ارزشمند در اصل اثبات کننده بهره‌جویی بشر از قدرت هنر در دوره‌ایی که هنوز سخن گفتن را نمی‌دانست و حرف نمی‌زد، و  تنها با حرکات دست و صدا با هم‌نوعان خود ارتباط برقرار می‌کرد. انسان‌های آن دوره در اصل سعی کردند تا افکار و اندیشه‌های خود را بوسیله نقاشی بازگو کنند. شاید برای حفاظت از وقایع طبیعی غیر قابل توجیه ، نجات از بیماری‌ها ، دور کردن حیوانات وحشی و یا سحر و جادو این نقاشی‌ها را روی دیوارها ترسیم کردند. شاید هم برای تزئین و زیبا کردن محل زندگیش و انگیزه‌های بسیار دیگری که پی بردن به تمامی آنها غیر ممکن است. 

بشر پس از غارها در محوطه‌های هوای باز به زندگی کردن شروع نمود. نخست به ساختن سفال پرداخته و سپس آن‌ها را تزئین کرد. در دوره‌های بعد به خاک رس اشکال متفاوتی داده و با آن مجسمه‌های کوچکی می‌سازد. با گذشت زمان قابلیت و قدرت صلاحیت اش بیشتر شده و شروع به ارائه آثار ارزشمندی که نشانگر صاحب بودن بشر به استعدادها و قابلیت‌های بسیار بزرگ در هزاران سال پیش از این می‌باشد، نمود. در منطقه جغرافیایی آناتولی محلی مملو  از این آثار هنری تاریخی وجود دارد که به چاتال‌هویک معروف است. در ادامه این مبحث به شناساندن شهرباستانی چاتال هویک که شهرت جهانی خود را  مدیون نقاشی‌های دیواری متعلق به هزاران سال قبل ، مجسمه‌های الهه‌ مادر و معماری بی‌نظیر است، می‌پردازیم.

آناتولی یک منطقه جغرافیایی میزبان از تمدن‌های متعدد بشری بوده و شاهد داستان طولانی بشریت است. این داستان قدیمی گاهی با بقایای باستان‌شناسی و گاهی نیز با یادواره‌ها و مقبره‌ها ما را بخود جذب می‌کند. داستان سرزمین کهن‌سال آناتولی بازیگران ناشناخته‌ای مانند تپه‌های فرهنگی و تومولوس‌ها دارد . این تپه‌های فرهنگی و تومولوس‌ها که بلندی‌ها و تپه‌های معمولی به نظر می‌رسند، تاریخ بزرگی را در دل خود جای داده‌اند. تپه‌های فرهنگی با انباشته شدن طبقه طبقه مراکز مسکونی احداثی بر روی ویرانه‌های خانه‌های قبلی بوجود می‌آیند. با حفاری هر طبقه‌ای یک شهر قدیمی، یک روستای قدیمی و یک مرکز مسکونی قدیمی‌تر نمایان می‌شود. در سایه این آثار ارزشمند به عمیق و ژرفنای زمان پی برده ده‌ها هزار سال پیش از زمان حال را لمس کرده و با نگرشی عمیق به مفهوم زمان یک قدم دیگر  به  فکر خطی نبودن زمان نزدیک می‌شویم. با اتمام عمر طبیعی با محیط اطراف هماهنگ شده و یواش یواش با خاک یکپارچه شده و بدین شکل لایه‌ای بوجود آوردند. دیگر اثرات تپه‌های فرهنگی که شاهدین پنهان زمان هستند، نامرئی شدند. مدتی بعد روی این تپه‌ها مرکز مسکونی جدیدی ساخته شده و بدین‌گونه ادامه یافت. تومولوس‌ها از تپه‌های فرهنگی متفاوتند. تومولوس‌ها، مقبره‌های یادبودی هستند که برای افراد مهمی مانند پادشاهان، شاهزاده‌گان و فرمانداران ساخته می‌شدند.

عصر نئولیتیک و یا نوسنگی که بشر با گذر از دوره شکار حیوانات وحشی و جمع‌آوری میوه‌جات جنگلی به زندگی مسکونی آغاز کرد، عصری بسیار مهم است. در این عصر بشر با آموزش کشاورزی و اهلی کردن حیوانات وحشی به دامداری شروع کرد. با گذشت زمان روستاها، قصبات و شهرها بوجود آمدند. شهر باستانی چاتال هویک که کشف آن بازتاب‌های گسترده‌ای به همراه آورد، یکی از مراکز مسکونی بی‌نظیر و اولین شهرهای متعلق به آن دوران یعنی عصر نوسنگی است. این شهر باستانی در آناتولی موجب آگاهی ما از اطلاعات بسیار متفاوتی مانند معماری، هنر و دفن مردگان در  آن‌دوران میگردد. چاتال هویک که فاقد کوچه بوده و به خانه‌های ردیف شده و گویی چسبیده به یکدیگر آن از  پنجره‌ها می‌توان وارد شد، در بین هزاران تپه فرهنگی واقع در آناتولی از جایگاه خاصی برخوردار بوده و بیش از دیگر تپه‌های فرهنگی جلب توجه می‌کند. این تپه فرهنگی متعلق به عصر نئولیتیک نه تنها در آناتولی بلکه در منطقه خاورمیانه نیز بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. چاتال هویوک با ساختار معماری پیچیده، جمعیت فشرده، آثار هنری ارزشمند، آداب و رسوم و سیر دایمی در زمان همواره پرتو افکن نور و روشنایی به تاریخ بشریت است. به همین خاطر است که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفته‌است. شهر نئولیتیک چاتال هویوک در شهرستان چومرای استان قونیه در منطقه آناتولی مرکزی واقع شده‌است. چاتال هویوک که یکی از پرجمعیت‌ترین شهرهای آن‌دوران بود، طی دو هزار سال بعنوان مرکز مسکونی مورد استفاده قرار گرفت. چنین تصور می‌شود این شهر نئولیتیک که قدمت آن به 9000 سال پیش از این می‌رسد، نزدیک به 8 هزار نفر را در خود اسکان داده که با توجه به میزان جمعیت در آن‌دوران رقمی بزرگ بوده‌است.

چاتال هویوک از دو تپه فرهنگی شرقی و غربی متشکل بوده و در تپه فرهنگی شرقی هیجده لایه مرکز مسکونی متعلق به عصر نوسنگی کشف شده‌است. در این لایه‌ها نقاشی‌های دیواری ، برجسته‌کاری‌ها و مجسمه‌های مختلف کشف شده‌است. پس از پایان مدت زندگی خانواده‌ای در این شهر باستانی یعنی حدود 80 سال بعد این خانه دفن شده و روی آن خانه جدیدی ساخته می‌شد. در نتیجه نیز یک تپه فرهنگی متشکل از هیجده طبقه بوجود می‌آمد. در عصر کالکولتیک یعنی مس‌سنگی ساکنین هویوک یعنی تپه شرقی را ترک کرده و در هویوک غربی اسکان گزیدند. کارشناسان بر این نظرند که این نه یک کوچ بلکه نوعی تغییر مکان بوده‌است. اگر چه علت این تغییر مکان بدرستی معلوم نیست ولی به احتمال قوی در اثر شیوع یک بیماری همه‌گیر گسترده‌ای چنین اتفاقی رخ داده‌است. به عقیده برخی‌ها نیز ساکنین هویوک شرقی شاید هم با تصور اینکه نفرین شده‌اند جسارت بازگشت به این منطقه را نیافتند. در شهر باستانی چاتال هویوک خانه‌ها در فاصله بسیار نزدیک به یکدیگر و مجاور هم ساخته شده و به همین علت این شهر باستانی فاقد کوچه است. سقف خانه‌ها وظیفه کوچه را ایفا کرده و ساکنین شهر در سقف خانه‌ها می‌گشتند. این خانه‌ها که از آجر، الوار و نی ساخته می‌شدند، یک طبقه بوده و درهای ورودی آنها نیز در سقف قرار داشت. بوسیله یک نردبان سیار از درب واقع در سقف امکان ورود و خروج وجود داشته و این ورودی نیز بشکلی ساخته شده‌بود که در صورت لزوم می‌توانستند آن را مسدود کنند. خانه‌های چاتال هویوک معمولا از یک اتاق، سکویی در آن و یک انباری متشکل بودند. در اتاق اصلی غذا پخته شده و اهالی خانه نیز در سکوهای بلند می‌خوابیدند. زیر سکوها با هدف متفاوتی که امروز برای ما ترسناک به نظر می‌رسد، مورد استفاده قرار می‌گرفت. مردم چاتال هویوک اجساد مرده‌گان خود را زیر این سکوها دفن می‌کردند. دیوارهای به رنگ سفید آن‌ها با نقش و نگارهایی به رنگ زرد، سیاه و قرمز مزین بودند. اشکال هندسی، نقش گوزن، پرندگان،  پلنگ، ستاره و طرح هایی در رابطه با شکار و رقص، بر روی دیوارها دیده می شود. بخش‌هایی که نقش و نگارها و برجسته‌کاری‌های بیشتری دیده می‌شود، جاهایی هستند که مردگان اهالی خانه در آنجا دفن شده‌اند. نقاشی‌های روی دیوار خانه‌ها  شکل مرگ را نیز به تصویر می‌کشد. روی دیوار یکی از این خانه‌ها نقشه‌ایی به طول سه متر و ارتفاع 90 سانتی‌متر وجود دارد. این نقشه که قدمت آن به 8200 سال پیش از این می‌رسد، طرح شهری چاتال هویوک بوده‌است. این نقشه امروزه در موزه تمدن‌های آناتولی به معرض دید گذاشته شده، بعنوان اولین طرح شهری جهان تلقی می‌شود. در سایه شهر باستانی چاتال هویوک از وجود حقوق مساوری زن و مرد در آناتولی در 9000 سال پیش از این باخبر می‌شویم.

در این شهر بغیر از خانه‌ها، اثری از بناهای متفاوت مانند ساختمان‌های دولتی، قصرها، معابد و یا مقبره‌ها دیده نمی‌شود. این نشان‌گر عدم وجود طبقه اجتماعی در چاتال هویوک می‌باشد. در نتیجه حفاری‌های بعمل آمده تعداد زیادی مجسمه کوچک، پلنگ گاومیش و دیگر حیوانات کشف شده ولی معروفترین مجسمه چاتال هویوک مجسمه‌های الهه مادر هستند که نماد برکت و زایندگی است. به عقیده برخی‌ها این مجسمه‌های زن در عین‌حال سمبل پیر زنان محترم می‌باشند. در حفاری‌های شهر باستانی چاتال هویوک همچنین ابزار ریسندگی و بافندگی ، ظروف سفالی ابتدایی، سینی‌های چوبی ، کاسه‌ها، ابزار و آلات سنگی، سبدها و زیور آلات بدست آمده‌است. آثار مکشوفه به ما نشان می‌دهند که ساکنین چاتال هویوک صرفا بکار کشاورزی و دامپروری مشغول نبوده و بویژه در زمینه بافندگی و فلزکاری نیز مهارت داشتند. طرز زندگی 9000 هزار سال قبل در چاتال هویوک به ما نشان می‌دهد که بشر در آن‌دوره بر خلاف تصورات ابتدایی نبوده و حتی برعکس در زمینه معماری، ترسیم نقاشی‌های دیواری و اولین طرح‌هایی شهری نیز قابلیت و استعداد داشتند. چاتال هویوک از نظر پی بردن به نحوه زندگی و ساختار اجتماعی آن‌دوران، شهر باستانی بی‌مانندی در نقطه کلید تاریخ بشریت است.