احتمال میانجیگری قطر-ترکیه میان واشنگتن-تهران بر سر برجام
به نظر می‌رسد اختلاف تهران-واشنگتن بر سر برجام بدون میانجیگری طرف‌هایی مانند قطر و متحد استراتژیک آن یعنی ترکیه که هم با ایران و هم آمریکا رابطه حسنه دارند، ممکن نیست
در این برنامه به بحث و بررسی پیرامون کشمکش سیاسی موجود بین ایران و آمریکا و احتمالات میانجیگری بین دو کشور خواهیم پرداخت.
ایران اعلام کرد درصورت خودداری آمریکا از لغو تحریم‌ها، پروتکل‌های الحاقی را که تاکنون داوطلبانه اجرا می‌شد، طبق مصوبه مجلس به حالت تعلیق درخواهد آورد.
حتی علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران روز سه‌شنبه 16 فوریه در نشست خبری ویدئویی خود با توجه به ضرب‌الاجل قانون لغو تحریم‌ها گفت: "بر اساس بند ششم قانون مجلس ایران، از آنجایی که تحریم‌ها تا امروز لغو نشده، دولت و سازمان انرژی اتمی مجبور به تعلیق اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی است که موجب کاهش نظارت‌ها و بازرسی‌های فراپادمانی آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای خواهد شد."
در پی این امر، تحرکات دیپلماتیک کشورهای مختلف، به‌ویژه ترکیه، قطر، عراق و عمان برای میانجیگری میان واشنگتن-تهران بر سر برجام افزایش یافته است.
محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی، وزیر امور خارجه قطر، در تهران با محمدجواد ظریف، همتای ایرانی خود دیدار کرد. به گفته سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران «رایزنی‌های نزدیکی» بین دوحه و تهران در جریان بوده و این کشور از تلاش قطر برای احیای برجام استقبال می‌کند.
همچنین بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان بر آمادگی مسقط برای کمک به توقف تنش‌ها در منطقه تاکید و تصریح کرد: ''ما روابط بسیار خوبی با ایران و آمریکا داریم. کانال‌های مستقیم بین تیم‌های سیاست خارجی واشنگتن و تهران باز است و هیچ مانعی برای احیای آن وجود ندارد.''
در همین راستا، هفته گذشته مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه در دیدار با همتای قطری خود در دوحه اعلام کرد که دو کشور مایل به حل اختلاف واشنگتن-تهران درباره تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران و میانجیگری در این زمینه هستند.
به نظر می‌رسد بغداد نیز خواهان انجام این ماموریت است. حسن هانی‌زاده، کارشناس مسائل خاورمیانه در مصاحبه با خبرگزاری «ایلنا» گفته است: ''یکی از پیشنهادهایی که فواد حسین، وزیر امور خارجه عراق به تهران ارائه داده، وساطت بین ایران و عربستان سعودی و ایالات متحده آمریکاست.''
این درحالی است که تا چند روز پیش مقامات ایران، از جمله سخنگوی وزارت خارجه این کشور می‌گفتند که ''برجام نیاز به میانجی ندارد''. قاسم محبعلی، کارشناس روابط بین‌الملل و دیپلمات سابق ایرانی هم در گفتگو با وبسایت «انتخاب»، خاطرنشان کرده بود که ''واسطه‌ها به دنبال کسب منفعت خودشان هستند.''
این درحالی است که رسانه‌ها و محافل غیردیپلماتیک در ایران گفتمان متفاوتی را دنبال می‌کنند. روزنامه «اعتماد» به مدیریت الیاس حضرتی نماینده سابق مجلس و از یاران نزدیک مهدی کروبی طی گزارشی با عنوان «اضطراب خاموشی برجام!» نوشت: ''یک هفته مانده به ضرب‌الاجل ايران، رايزنی‌ها برای بازگشت آمريكا به توافق هسته‌ای به كندی پيش می‌رود.''
خبرگزاری «ایلنا»، به‌عنوان یکی از رسانه‌های مهم حامی دولت حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران نیز به نقل از یک استاد آمریکایی علوم سیاسی به نام «ویلیام بیمن» اعلام کرد: ''اعتماد بسیار کمی بین ایالات متحده و ایران وجود دارد. بنابراین به یک واسطه برای کمک به میانجیگری بین دو ملت احتیاج داریم.''
بعید نیست که تهران علی‌رغم مخالفت ظاهری با میانجیگری برای حل گره برجام، از برخی کشورها خواسته باشد تا این ماموریت مهم را برایش انجام دهند. در این زمینه می‌توان به سخنان دکتر علی بیگدلی، استاد ایرانی روابط بین‌الملل استناد کرد که در مصاحبه با خبرگزاری «ایسنا» گفته است: ''با واسطه کردن قطر و عراق و... نتیجه‌ای حاصل نمی‌شود.''
-حال این سوال مطرح است که کدام گزینه برای میانجیگری بین ایران و آمریکا محتمل‌تر و مناسب‌تر است؟
به عبارت دیگر بهتر است چه کسی بین ایران و آمریکا وساطت کند؟ در این زمینه چند گزینه تاکنون مطرح شده است: 1. روسیه-چین 2. تروئیکای اروپایی 3. قطر-ترکیه و 4. کشورهایی مانند عراق، عمان و کویت.
در این نوشته به بررسی هر کدام از موارد مذکور خواهیم پرداخت.
فضای سیاسی ایران به گزینه نخست امید و اعتماد چندانی ندارد. در این زمینه، دکتر افشار سلیمانی، دیپلمات سرشناس ایرانی و سفیر سابق این کشور در باکو در گفت‌وگو با خبرگزاری آناتولی گفت: ''چین و روسیه به دلیل تضاد و اشتراک منافع با آمریکا می‌توانند از ایران به‌عنوان کارت بازی بهره‌برداری کنند.''
دکتر علی‌اکبر فرازی، سفیر سابق ایران در رومانی و مجارستان نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی «شفقنا» تاکید کرده است: ''وساطت چین و روسیه نمی‌تواند راهی باشد که ایران به آن دل ببندد. چین و روسیه مسائل و مشکلات خود را با آمریکا دارند و اگر دخالتی داشته باشند از کارت برجام و جمهوری اسلامی استفاده خواهند کرد تا از آمریکا امتیازی بگیرند.''
از سوی دیگر، سیدمحمدهادی موسوی، کارشناس مسائل و از نویسندگان روزنامه «شرق» به خبرگزاری آناتولی گفت: ''ایران ترجیح می‌دهد با بلوک چین-روسیه جلو برود، چون پشتوانه محکمی در مذاکرات دارند. شاید به همین دلیل هست که چین و روسیه در این چند روز بیشتر تلاش می‌کنند. تصمیم‌گیران اصلی ایران که در دولت ساکن نیستند، روسیه و چین را قابل اعتماد می‌دانند و فکر می‌کنند اگر در سایه آنها سر میز مذاکره بروند، قوی‌تر ظاهر خواهند شد.''
در مورد گزینه تروئیکای اروپایی، حسن بهشتی‌پور، پژوهشگر تاریخ فعالیت‌های هسته‌ای نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری «پانا» با اشاره به اینکه «ظریف پیشنهاد داده است که طرف اروپایی میانجیگری کند» تاکید کرده است: ''مذاکره بهتر است مستقیم باشد. اروپایی‌ها نشان داده‌اند که عملا کاره‌ای نیستند و توان لازم را برای حل مشکلات ندارند و نمی‌توانند در مقابل سیاست‌های آمریکا بایستند.''
خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در پاسخ به پیشنهاد فرانسه به‌عنوان یکی از اضلاع تروئیکای مذکور برای وساطت بین ایران و آمریکا تصریح کرد: ''در خصوص اروپا قدم اول این است که اروپایی‌ها به تعهدات خود برگردند؛ چرا که یکی از طرف‌های نقض کننده برجام کشورهای اروپایی هستند.''
برخی کارشناسان نیز معتقدند که تروئیکای اروپایی بهتر می‌تواند عمل کند، چون تضاد منافع با بقیه کشورهای خاورمیانه ندارند.''
دکتر افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در باکو در مورد مزیت گزینه سوم یعنی قطر-ترکیه ضمن تاکید بر اینکه «اولویت برای بنده، مذاکره مستقیم بین ایران و آمریکا حتی برای شروع به‌صورت پنهان و سپس حرکت در مسیر دیپلماسی آشکار است» گفت: ''اما اگر قرار است میانجیگری صورت بگیرد بهتر است کشوری که همسطح یا پایین‌تر از ایران است یا اشتراک منافع زیادی با کشورمان دارد، انتخاب شود.''
وی افزود: ''قطر از سایر کشورهای مذکور برای میانجیگری مناسب‌تر است. ایرانی زمانی که مصر، عربستان سعودی و متحدانش قطر را تحریم کردند، از این کشور حمایت کرد. بنابراین دوحه نسبت به تهران احساس دین می‌کند که می‌تواند سبب تلاش صادقانه‌تر مقامات قطری در میانجیگری میان ایران و آمریکا بشود.''
این کارشناس روابط بین‌الملل درباره نقش آنکارا در این زمینه می‌گوید: ''ترکیه بعد از قطر به دلیل منافع و مواضع مشترک در زمینه‌های مختلف با ایران و تضاد منافع کمتر با این کشور می‌تواند میانجی نسبتا مناسبی باشد. حضور ترکیه در قطر تاحدی می‌تواند به نفع ایران و میانجیگری قطر نیز باشد.''
در بین کشورهایی که به عنوان گزینه چهارم مطرح هستند، با توجه به پیشینه مذاکرات سال 2009 بین ایران-آمریکا در مسقط، عمان می‌تواند یکی از گزینه‌های محتمل برای این ماموریت باشد و این کشور رسما در این زمینه ابراز تمایل و آمادگی کرده است. با این وجود، عملی شدن گزینه عمان بعید است. حتی وبسایت «مشرق نیوز» سپاه پاسداران با انتشار گزارشی از بنیاد آمریکایی «دفاع از دموکراسی‌ها» با اشاره به روابط اسرائیل-عمان و سفر بنیامین نتانیاهو به مسقط و فوت سلطان قابوس این کشور را گزینه بی‌طرفی ندانسته است.
در پایان می‌توان گفت که دلایل و قرائن دیگری نیز گزینه «قطر-ترکیه» را تقویت می‌کند؛ هر دو کشور با آمریکا و ایران رابطه حسنه دارند و هیچکدام مایل به تحریم این کشور نبوده و نیستند. علاوه بر این، آنکارا مهمترین و بزرگترین متحد استراتژیک دوحه به شمار می‌رود و اگر قطر برای بهبود روابط ایران-ایالات متحده وساطت کند، گویی ترکیه این ماموریت را انجام داده است. برای همین است که وزرای امور خارجه ترکیه و قطر با هم در دوحه پیشنهاد میانجیگری میان ایران و آمریکا را ارائه کردند.
