Жусуп Баласагындын “Кут алчу билим” чыгармасы

         Ардактуу окурмандар! «Түрк дүйнөсүнө арналган өмүрлөр» программабыздын бул жолку чыгарылышында Караханиддер доорунун маанилүү чыгармаларынын бири болгон “Кут алчу билим” жана анын автору Жусуп Баласагындын өмүр жолу тууралуу кеп кылабыз.

        Түрк дүйнөсүнүн Орхон-Енисей эстеликтеринен кийинки баалуу шедеврлеринин бири – 11-кылымда жазылган Жусуп Баласагындын “Кут алчу билим” чыгармасы деп айтууга болот. Караханиддер доорундагы түрк тилдеринен бүгүнкү күнгө чейин жеткен жалгыз көлөмдүү адабий чыгарма болгону менен чоң мааниге ээ.

“Кут алчу билим” 1069-1070-жылдары, биз Орто Түрк тили доору деп атаган мезгилде жазылган. Чыгарма ыр түрүндө жазылган поэтикалык дастан болуп, саясат таануу же акыл-насаат китеби деп атоого болот. Жалпысынан 6645 эки саптуу, башкача айтканда, 13 миң саптан ашык ырдан турган чыгармада автор өз доорундагы мамлекеттик башкаруунун түшүнүгүн жазып калтырган. “Кут алчу билим”  бүгүнкү тилге которгондо “бактылуу болуунун билими” дегенди билдирсе да, түз маанисинде саясат таанууну туюндурат. Чыгарма ислам руху менен адамдарга эки дүйнөдө толук бактылуу болуу үчүн зарыл болгон жолду көрсөтүү максатында жазылган. Чыгарманын төрт негизги каарманы бар жана окуялар өз-ара суроо-жооп түрүндө баяндалат. Негизги каарман өкүмдар Күнтууду – адилеттик жана чындыктын, анын вазири Айтолду – дүйнө, бакыт, байлыктын, вазирдин уулу Өгдүлмүш – акыл жана даанышмандуулуктун, вазирдин тууганы Одгурмуш – кичи пейилдиктин, тазалык, сабырдуулук менен каниет кылуунун символу катары берилет. Диалог түрүндө жазылган “Кут алчу билимде” жакшылык кылуунун, билимдин жана акылдын пайдалары, мамлекеттин түзүлүшү, адилеттүүлүктүн пайдасы, башкаруучунун, вазирдин, командирдин, элчилердин, башкы ашпозчунун жана кызматчылардын  сапаттары, дүйнөнүн  кемчиликтери, акыретке жетүү, улууларга кызмат кылуунун усулдары, аалымдар, дарыгерлер, сыйкырчылар, түш жорумчулар, астрологдор, акындар, дыйкандар, соодагерлер, малчылар жана карапайым адамдар менен мамилелер, нике жана бала тарбиялоо, дасторкондо отуруунун адеби, өлкөнү жөнгө салуу ыкмасы, адилдикке карата жооп, адамкерчиликке карата жооп жана достук темалары талкууланат. Чыгармада негизинен түрк тилине басым жасалганы өтө маанилүү. Анткени, ошол доордун шартына карап баа берсек, түрк тилин арап жана перс тилдерине, маданияттарына каршы даңазалап өз тилин өркүндөтүүгө болгон салымы деп түшүнсөк болот.

Автору Жусуп Баласагындын өмүр-баяны тууралуу өзүнүн чыгармасына кийинчерээк кошулган маалыматтардан башка маалымат учурата албайбыз. Ал маалыматка караганда, Жусуп 11-кылымда азыркы Чүй боорунда Токмок калаасында Баласагын  шаарында туулган. Ал тектүү үй бүлөдөн чыккан. “Кут алчу билимди” Баласагындан баштап, Кашкарда жазып бүтүргөн. Аны ошол мезгилдеги Караханиддердин башкаруучусу Табгач Кара Бугра хандын алдында окуган. Чыгарма өкүмдарга жагып, ага “хас хажиб” деген улуу наам ыйгарган. Жусуп Баласагын өз эмгегинде 18 ай иштегенин жана ошондо 50 жашта болгонун жазып кеткен. Буга таянган белгилүү түрколог Рашит Рахмети Арат Жусуп Баласагынды 1015-1016-жылдары төрөлгөн деп жазат. Анын өлүмү тууралуу маалымат жок. Бирок чыгармасынын акыркы бөлүгүндө карып калганын жазып кеткен.

“Кут алчу билимдин” үч нускасы бүгүнкү күнгө чейин сакталып калганы белгилүү. Уйгур алфавити менен жазылган акыркы нуска Гератта, калган эки нускасы арап тамгалары менен Египет жана Фергана китепканаларында сакталып келет. Илим дүйнөсүндө бул баалуу эмгектин изилдөө процессин баштаган окумуштуу Вамбери болгон. Бирок толук текстин жарыялаган илимпоз Радлов болду. Дыкаттык менен талдап, изилдеп жарыяланышы түрколог Рашит Рахмети Аратка таандык. Чыгарманын изилдөө хрестоматиясына караганда, “Кут алчу билим” 19-20-кылымдарда бүткүл дүйнөдө түркология тармагында жасалган эң чоң ачылыш катары кабыл алынган. Бул ачылыш түрк улутунун жалгыз гана оозеки чыгармачылыгына таянбаганынын далили болуп калды.  Батыш дүйнөсүндө изилдөөлөр эки кылымдан бери жүргүзүлүп келет. Бүгүнкү күнгө чейин Европа, Америка, Советтер Союзу, Кытай Эл Республикасы, Япония, Корея жана Түркиянын академиктери түрк адабияты боюнча изилдөөлөрүн баштап, “Кут алчу билим” таануу боюнча илимпоз муундарын тарбиялап чыгарышты. Азыр дагы изилденип жаткан бул эмгек – 11-кылымдын түрк тилине жарык чачкан түрк дүйнөсүнүн баалуу казынасы болуп кала бермекчи.

             Урматтуу окурмандар, бул программада 11-кылымда жашап өткөн Жусуп Баласагындын “Кут алчу билим” чыгармасы тууралуу кыскача маалымат берилди. Жазуучу Жусуп Баласагындын бул көөнөргүс эмгеги түрк дүйнөсүнүн өркүнү менен өсө берерине ишеничибиз терең.

              ТРТнын Түркия үнү радиосунда Назгүл Кадырова тарабынан даярдалган “Түрк дүйнөсүнө арналган өмүрлөр” аттуу программасын окудуңуздар...

Булактар:

1. Yıldız, H; Apaydın, D. (2016). Prof.Dr. Ahmet Bican Ercilesun ile Kutadgu Bilig Üzerine Konuştuk. Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 518, Aralık, ss. 12-18.

2. Elif Küçüker, (2019), Kutadgu Biligde Kültür Unsurları, Yayınlanmamış YL Tezi.

3. Camal, G; Kafkasyalı, M.S. (2016), Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi, Ankara.