تبصره ای برآجندای امروزتورکیه وجهان- عوامل تعیین‌کننده سیاست خارجی تورکیه دردوره جدید

رجب طیب اردوغان بطور سنتی بعد از انتخاب مجدد به صفت رئیس جمهورتورکیه اولین سفرهای رسمی خود به خارج ازکشوررا به جمهوری تورک قبرس شمالی و آذربایجان انجام داد. پیام‌هایی که ایشان درهردوکشورداده وارزیابی‌هایی که پس از آن انجام داد، سرنخ‌های مهمی دایر بر سیاست خارجی تورکیه در دوره جدید ارائه می‌کند. هردوکشورقبل ازهر چیز، نه تنها از نظر اولویت‌های سیاست خارجی تورکیه، بلکه از نظر رقابت و مشکلات منطقوی نیز بسیار مهم هستند. قبرس در کانون توجه سیاست مدیترانه شرقی تورکیه قرار گرفته و آذربایجان نیز از نظر تورکیه یک کشور دارای اهمیت حیاتی است. علی‌الخصوص پس از پیروزی قره‌باغ اهمیت بیشتری پیدا کرد. در پرتو این دودیدار، می‌خواهیم به چند موضوع مهم که در سیاست خارجی دوره جدید پیشگامی خواهند کرد، اشاره کنیم.

مهمترین موضوعی که در سیاست خارجی دوره جدید پیشگامی خواهد کرد، دیپلماسی رهبری است که رجب طیب اردوغان رئیس جمهور تورکیه سالیان مدیدی‌ست بنا کرده است. اردوغان که دیدگاهی جهانی و فوق العاده مثبت دارد، در دوره جدید در مورد مسائل جهانی، بیشتر در صحنه حضور خواهد داشت. رابطه او با دیگر رهبران، نقش دیپلماتیک او در مسائل مهم جهانی و جلب توجه قاطعانه به مسائل جهانی موجب مطرح شدن هرچه بیشتر ساختار سیاست خارجی با محوررهبری شده است. علاوه براین، سیستم ریاست جمهوری در تورکیه ایفای این نقش توسط اردوغان به شکل راحت‌تری را تامین ‌می‌کند.

دومین موضوع مهم این است که تورکیه به برداشت سیاست خارجی با محور خودمختاری استراتژیک که طی سال‌های اخیر بنا کرده است، تعمیق خواهد بخشید. این وضعیت به دلیل افزایش ظرفیت سیاست خارجی و گسترش نمونه کار سیاست خارجی، پیروی از سیاست خارجی مستقل را برای تورکیه آسان‌تر می‌کند. به ویژه در روابط با غرب، خودمختاری به عنوان یک اولویت استراتژیک‌تر ظاهر می‌شود. زیرا بسیاری از موضوعات بین تورکیه و غرب مشترک نیستند. می‌توان گفت که هدف خودمختاری استراتژیک در دوره جدید با تعمیق هر چه بیشتر آن ادامه خواهد یافت.

یکی دیگر از اولویت‌ها، موضوع عادی‌سازی است که در دوره جدید آن را بسیار زیاد  خواهیم شنید. مهمترین مرحله عادی‌سازی را روندها در خاورمیانه تشکیل می‌دهند. تسریع هر چه بیشتر روندی که با سوریه ادامه دارد، می‌تواند با انتصاب حاکان فیدان به صفت وزیر امور خارجه تورکیه امکان‌پذیر باشد. می‌توانیم انتظار داشته باشیم که دوره جدیدی با کشورهای خلیج آغاز شود. در مورد موضوع ایران نیز، وضعیت کمی متفاوت به نظر می‌رسد. انتقادات آشکار رئیس جمهور اردوغان از ایران در خلال گفت‌وگو با منسوبین مطبوعات در بازگشت از آذربایجان، نشان می‌دهد که روابط انقره و تهران در دوره جدید متشنج خواهد بود. شاید نیز جای گرفتن محور رقابت و درگیری دوره جدید بین انقره و تهران محتمل باشد. این به ما نشان می‌دهد که دو کشور در مورد سوریه، عراق و آذربایجان رقابت بیشتری خواهند داشت.

موضوع مهم دیگر این است که روابط اقتصادی را به شکلی که در موازات عادی‌سازی پیشرفت کند، در محور قرار داد. تنها راه رهایی تورکیه از بحران اقتصادی، تامین رشد اقتصادی تورکیه با صادرات هر چه بیشتر است. به این ترتیب، دادن اولویت به عادی‌سازی و دیپلماسی در سیاست خارجی اهمیت زیادی دارد. یک روند جدید سیاست خارجی مبتنی بر دولت تجاری از این نظر بسیار مهم است. پیام‌هایی که رئیس جمهور اردوغان در بازگشت از  آذربایجان در رابطه با یونان داد، نشان می‌دهد که دوره جدید بین آتن و انقره به آرامی سپری خواهد شد.

عادی‌سازی به معنای سوق دادن امنیت به درجه دوم اهمیت نیست. برای همین، رابطه سیاست خارجی با امنیت به صورت متوازن ادامه خواهد داشت. نقش جدید حاکان فیدان می‌تواند از این نظر خودنمایی کند. سوابق بوروکراسی او و دوسیه ‌هایی که به آنها تسلط دارد، نشان می‌دهد که سیاست خارجی و امنیت روند مهمی خواهد بود. از این نظر می‌توان گفت که مبارزه با تروریزم در سیاست خارجی نیز موضوعی اولویت‌دار خواهد بود.

دستور کار بین‌المللی تورکیه نیز در دوره جدید فشرده خواهد بود. در این رابطه، ما باید منتظر باشیم تا اردوغان در مورد موضوعاتی مانند اصلاحات سازمان ملل، تغییرات آب و هوایی، بحران اوکراین، آفریقا و فلسطین وارد عمل شده و به تکاپوی انقره برای بازیگری جهانی سرعت بخشد. دوره جدید پرتحرک خواهد بود و به اندازه فرصت‌هایی که به تورکیه ارائه می‌کند، ریسک‌هایی نیز به همراه خواهد داشت.

نویسنده: پروفسور دکتر مراد یئشیل‌تاش مدیر بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تورکیه