Dünya siyasəti hal-hazırda nəyi qoruyur?

TRT “Türkiyənin səsi” radiosu və TRT/Azerbaycan saytının qonağı Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Avropa Parlamenti ilə Əməkdaşlıq Komitəsinin həmsədri, millət vəkili Cavanşir Feyziyevdir. (Video-müsahibə)

1663977
Dünya siyasəti hal-hazırda nəyi qoruyur?

 

"Həll yolunu dünyanın müasir tendensiyalarında axtarmaq lazımdır", C.Feyziyev

 

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Salam, TRT “Türkiyənin səsi” radiosunun dinləyiciləri və TRT/Azerbaycan saytının oxucuları. TRT “Türkiyənin səsi” radiosu Azərbaycana gəlib, paytaxt Bakının qonağı olub.

  Azərbaycan Respublikasının mötəbər insanlarından biri ilə görüşmüşük: Milli Məclisin Avropa Parlamenti ilə Əməkdaşlıq Komitəsinin həmsədri, millət vəkili Cavanşir Feyziyev.

  Cavanşir Feyziyev dediyimiz zaman göz önünə Türk dünyası gəlir. Türk dünyası, Turan Birliyi ilə bağlı keçmişdən bu günə qədər gələn səhifələri araşdıran, həm onun siyasi qiymətini verən, həm iqtisadi nəzərdən baxışları göstərən, qəti fikirləri olan insansınız. Son illər daha məşhurlaşmış və ən çox dilə tərcümə olunan kitablar sırasında sizin “Qlobal inteqrasiyanın Avrasiya modeli” kitabınız da var. Biz də adınızın sorağı ilə gəldik.

 Cavanşir bəy, biz İkinci Qarabağ Müharibəsini qazandıq. Turan Birliyində nəzərdə tutduğumuz türk dövlətləri Qarabağ müharibəsi zamanı necə oldu və necə olmalıydı?

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Türk dünyası, doğrudan da araşdırılması, haqqında nəzəriyyələrin irəli sürülməsi vacib olan və ilk növbədə, türk xalqlarının gələcək siyasi taleyi baxımından çox önəmli mövzudur. Əlbəttə, bu mövzu ilə bağlı çalışanlar çoxdur. Mən də onlardan biri kimi türk xalqlarının tarix boyu birləşib-ayrıldığı, savaşlar apardığı, öz millətini bütün sınaqlardan çıxarıb dünyanın bu gününə gətirib-çatdırmağı bacardığını tədqiq etmişəm, araşdırmışam, o cümlədən gələcək haqqında müəyyən nəticələrə gəlmişəm.

  Biz bilirik ki, dünya qloballaşır. Bu, qaçılmazdır. Qloballaşan bu dünyada artıq bir sıra xalqların öz gələcəklərini təyin etdiklərini görürük. Məsələn, Avropa İttifaqı. Avropa Birliyində toplaşan xalqlar - öz dövlətlərini bir birlik ətrafında toplamağa çalışan xalqlar Roma mədəniyyətinə məxsusdur. Biz əgər Yer üzündə yaşayan xalqları sivilizasiyalara bölsək, Türk sivilizasiyası da onlardan biri və birincilərindən biridir. Ona görə indi qloballaşan dünyada, deyək ki, Roma mədəniyyətinə, Slavyan mədəniyyətinə, Afrika mədəniyyətinə mənsub xalqlar öz dövlətlərini birlikdə bu qloballaşma prosesinin içindən keçirir və daha da möhkəmləndirməyə çalışırlarsa, biz bu prosesdən kənarda qala bilmərik. Məhz bu baxışdan irəli gələrək Türk dövlətlərinin birliyi şəklində bir siyasi nəzəriyyə irəli sürmüşdüm ki, müstəqil türk dövlətlərinin gələcək qloballaşma proseslərindən sağ və uğurlu çıxa bilməsi üçün mütləq onların birləşməsi lazımdır. Bu ideya bizim gələcəyimizlə bağlıdır, Yer kürəsinin gələcəyi ilə bağlıdır. Gələcək panoramda biz Türk xalqının bir seçkin sivilizasiya nümunəsi kimi həmişəyaşarlığını təmin etmək istəyiriksə, türk xalqları birləşməlidir. Əlbəttə bu birləşmənin çox böyük üsulları və yolları var. Dövlət müstəqillikləri saxlanılmaqla yenə Avropa İttifaqı timsalında türk xalqları üçün örnəklərdən biri kimi.

  Azərbaycan xalqının torpaqları 30 ilə yaxın işğal altında qaldı. Amma Azərbaycan xalqı heç vaxt bu torpaqlardan vaz keçmədi və hamı bir nəfər kimi bu torpaqların mütləq qaytarılacağını öz qarşısında məqsəd qoydu. Və nəhayət, bu məqsədinə də nail oldu.

  Müharibə cəmi 44 gün davam etdi. 44 günlük savaşda Azərbaycan xalqı bütövlükdə savaşdı, balacadan böyüyə qədər hər kəs bu savaşın içindəydi, hər bir azərbaycanlı fərqli şəkildə, özü bildiyi, bacardığı şəkildə. Hərbi, iqtisadi, maddi, mənəvi dayaqlar daxil olmaqla, bütün insanlar hamılıqla bu müharibəyə, bu savaşa girmişdi və ona görə də savaşımız uğurla başa çatdı.

  Əlbəttə, bu uğurun qazanılmasında qardaş Türkiyənin çox önəmli və çox böyük, əvəzolunmaz xidməti var, rolu var. Bunu da hər bir azərbaycanlı bilir və hər gün dəfələrlə bunu təkrar etməkdən də yorulmur. Bu da təbiidir. Çünki bizim tarixi birliyimiz və bugünkü qardaşlığımız başqa bir ssenariyə yol qoymurdu. Əgər Azərbaycanın torpağı işğal olunubsa, xalqının nümayəndələri qaçqın və köçkün olublarsa, bu, istər Türkiyə, istərsə digər türk ölkələrində yaşayan hər bir türkü narahat etməlidir, incitməlidir, hətta deyərdim, yatmağa belə qoymamalıdır. Eyni münasibəti istənilən türk coğrafiyasında baş verən bu cür işğallara, qətliamlara qarşı Azərbaycanda da hər bir adam hiss edir və etməlidir. Bu, birincisi bizim genetik yaddaşımızdan irəli gələn məsələdir. Biz türk coğrafiyasının hansı məntəqəsində olsaq, çox qısa zamanda o doğmalığı hiss edə, bir kökdən gəldiyimizi açıq-aydın görə bilirik. Bu həm dilimizdə, həm adətlərimizdə, həm insani, humanitar münasibətlərimizdə özünü göstərir. Ona görə bu müharibə də istisna deyil. Bu savaşın gedişi zamanı biz Türkiyədən başqa, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistanda Azərbaycana qarşı çox məhəbbət və hörmətini ifadə edən adamlar gördük. Xüsusilə həmin ölkənin gəncləri sosial şəbəkələrdə kifayət qədər aktiv idilər. Bundan başqa, Rusiya ərazisində yaşayan türk dilli xalqlar da Azərbaycan xalqının mübarizəsini dəstəklədi. Rusiyada yaşayan tatarlar, çuvaşlar, başqırdlar, bütün türk mənşəli xalqlar – hamısı bu savaşda Azərbaycanın mövqeyini dəstəklədiklərini açıq-aşkar bildirdilər. Ona görə də əlbəttə biz bizi dəstəkləyən bütün türk xalqlarına minnətdarıq. Bu mənəvi dəstək yüz illər boyu Azərbaycan xalqının yaddaşında və xatirəsində qalacaq.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Azərbaycanın da bir zamanlar onlara dəstəkləri olub. Bəzi dövlətlərin nümayəndələri etiraf edir ki, nə qədər təhlükəli və çətin zamanlardan keçsələr də, Zeylanabdin Tağıyev, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Azərbaycan Sovet Respublikası türk xalqları və respublikalarına dəstək veriblər.  

  İkinci Qarabağ Müharibəsi Azərbaycan xalqına özünü təsdiq etməyə imkan verdi ki, Azərbaycan respublikası tarixində ilk dəfə olaraq biz öz torpaqlarımızı geri aldıq. Bu, həm də bizə digər inamları verməyə başladı ki, qonşu dövlətlərin tərkibində olan digər torpaqlarımzı da bir zaman bizdən sonrakı nəsillər ala bilər.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Şübhəsiz. Biz bu gündən keçmiş tariximizə baxsaq, yaxın 250 illik bir dövrə getsək, Səfəvilər dövlətinin ərazisi 3 milyon kvadrat kilometrdən böyük idi. Bu gün isə Azərbaycan 86 min kvadrat kilometrdir. Baxmayaraq ki, cümhuriyyət dövründə 114 min, ondan əvvəl 144 min idi, amma son 200 il ərzində, yəni Cənubi Qafqaz Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra Azərbaycan daim öz ərazisini itirə-itirə gedirdi. Bu dövrlərdə Azərbaycanın ərazisi daralırdı. İlk dəfə idi ki, biz işğal olunmuş ərazilərimizi geri qaytardıq. Bununla nəinki gələcəyə inam yarandı, bu, həm də keçmiş tariximizə inamı bərpa etdi. Bizim keçmişdəki əsl əsrlər boyu davam edən şanlı tariximiz öz dəyərini itirməyə başlayırdı. Torpaqlarımızı itirdikcə keçmiş tarixi qüdrətimiz, iftixar hissimiz, qürurumuz azalırdı. Qarabağ uğrunda Vətən Müharibəsindəki qələbəmiz bütün bu uğursuzluq zolağını yaddaşımızdan sildi, gələcəyimiz üçün çox böyük inamlar yaratdı.

  Bax, həmin inamların həyata keçməsi üçün elə türk xalqlarının birliyi ideyası çox vacibdir. Qloballaşma prosesinin kataklizmlərindən sağ çıxmaq üçün bir millət olaraq, bir sivilizasiya nümunəsi olaraq bütün səylər və güclər birləşdirilməlidir. Bunu dərk etmiş xalqlar artıq bu istiqamətdə öz addımlarını atırlar. Artıq 70 ildən çoxdur ki, Avropa İttifaqı formalaşıb. Əlbəttə bizim nəzəriyyəmizə uyğun türk xalqları tərəfindən də addımlar atılır. Məsələn, türkdilli ölkələri bir-birinə bağlayan çoxsaylı qurumlar var hal-hazırda.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Mənə elə gəlir ki, bu məsələdə elə ən aktivi Azərbaycandır.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Azərbaycan həmişə türk dünyasının cazibə mərkəzi olub. Orta əsrlərdə də belə olub. Azərbaycanın ərazisi Şərq və Qərb arasında yerləşdiyinə və türk xalqları da Avrasiyanın bütün cənub zolağı boyunca uzandığına görə Azərbaycan həm coğrafi cəhətdən, həm mənəvi cəhətdən türk dünyasının bir cazibə mərkəziydi, xanlıqlara parçalanmamışdan daha əvvəl. Elə ona görə də İpək yolu üzərində yerləşən Azərbaycan həm türk xalqları arasında rabitəni təmin edib, həm də ümumiyyətlə, dünyanın Şərqi ilə Qərbi arasında. O zaman dünya Avrasiyadan ibarət idi. İnsanların təsəvvüründə bu, belə idi.

  Deyə bilərik ki, Azərbaycan türk dünyasının mərkəzi cazibə rolundadır. Azərbaycan tarixin İpək yolu dövründən qalmış abidələrin məskənidir. Ona görə də Azərbaycanda bütün mədəniyyətlərin hansısa kiçicik də olsa, bir ənənəsi qorunub-saxlanılır.

  Azərbaycan multikultural bir cəmiyyətdir. Yer kürəsində qarşılıqlı əməkdaşlıq edən, bütün hərəkət edən millətlərin nümayəndələri Azərbaycandan gəlib-keçiblər. Azərbaycanda heç bir basqı olmadan, heç bir xüsusi təbliğat olmadan insanların multikultural dünyagörüşünün göz önündə olması bu, tarixdən gələn məsələdir.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Türkiyədə insanlar bizə “Siz daha çox öz türksünüz, nəinki biz” deyirlər, bizi təkcə özləri ilə deyil, həm də Orta Asiya ilə müqayisə edərkən.

  “Keçmiş sovet respublikaları” deyildiyi zaman Türkiyədə hələ də düşünülür ki, burada dövlət dili rus dili olub. Amma biz çox rahat şəkildə: “Xeyir, bizim elə 70 il ərzində də dövlət dilimiz Azərbaycan dili olub” deyirik. Orta Asiyadakı respublikaların bir çoxunda isə dövlət dili rus dili idi.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Bəli, bu, çox unikal bir hadisədir. Sovet İttifaqı tərkibində olan respublikaların əksəriyyətində dövlət dili rus dili idi. Azərbaycan 1-2 ölkədən biri idi ki, dövlət dili öz milli dili idi, rus dili isə rəsmi işgüzar dil hesab olunurdu. Bu da Azərbaycan tarixinin qədimliyini, onun öz dil mədəniyyətini qoruyub saxladığını və sovet rejimi kimi çox qəddar rejimin içindən dilini sağ-salamat çıxardığını göstərir.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Nə qədər dilçi alimlərimiz repressiya qurbanı olsalar da, onlardan sonra gələnlər belə bu dili qorudular.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Azərbaycanın türk dünyasında tarixən oynadığı, xüsusilə siyasi rol həmişə öncül olub. Dünyada ilk türk respublikasını Azərbaycan xalqı yaradıb. Yəni dünyada ilk dəfə 1918-ci ildə türklər respublika quruluşunu Azərbaycanda elan ediblər. Heç bir xalq o qədər basqının mövcud olduğu şəraitdə dünyada ən müasir dövlət quruluşunu tətbiq etmək ixtiyarında deyildi, amma Azərbaycan bunu etdi.

  Eləcə də Sovet İttifaqından ayrılma məsələsində Azərbaycan 15 respublika arasında bu ideyanı irəli sürən, bu mübarizəni başlayan ilk cümhuriyyət olub. Bütün SSRİ-nin dağılması prosesinin başlanğıcı Azərbaycandan başlayıb və Pribaltika, qonşu Gürcüstanla davam edib. Ona görə də türk xalqlarının birliyə doğru atdığı addımlarında Azərbaycanın önəmli rol oynaması təsadüfi deyil. Amma bu heç də o demək deyil ki, Azərbaycan hansısa xüsusi imtiyazlara iddia edir, qətiyyən. Bunu bizim düşmənlərimiz tez-tez qabardırlar ki, türk xalqları heç zaman birləşə bilməz, çünki hər birisi həmin birlikdə hegemon olmaq istəyir. Amma bizim irəli sürdüyümüz nəzəriyyəyə görə, burada hegemonluğa ümumiyyətlə yer yoxdur. Bu, müstəqil dövlətlərin bərabərhüquqlu suveren ittifaqı kimi qurula bilər. Yəni hər bir türk dövləti öz müstəqilliyini saxlamaqla, daxili və xarici siyasətini ümumtürk maraqları nöqteyi-nəzərindən uzlaşdırmaqla dünya ilə təmaslarını qurur. Belə bir şəraitdə hər bir türk dövləti müstəqildir və öz dövlət idarəçiliyini saxlayır. Bunlarla bərabər dövlətlər üstü bir qurum olaraq bütün türk dünyasını dünya sivilizasiyaları sırasında təmsil edir.

  Niyə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasında Türk sivilizasiyasını təqdim edən bir nümayəndə dövlət yoxdur? Bu, gələcəkdə bizimçün bir problemdir. 500 milyonluq türk xalqının bir təmsilçisi yoxdu ki, dünya miqyaslı məsələlərin müzakirəsində söz sahibi olsunlar. Amma bu, olmalıdır.

  Nəinki bizim coğrafiyada, dünyada baş verən hadisələr, Avropanın özündə, Amerika qitəsində, Cənubi-Şərqi Asiya ölkələrində baş verən qeyri-normal siyasi hadisələr məhz onun nəticəsidir ki, dünya düzgün idarə olunmur.

  Bütövlükdə dünyanın idarə olunmasının yenilənməsi, müasirləşdirilməsi üçün çoxsaylı ideyalar, nəzəriyyələr var. Şəxsən mən onun tərəfdarıyam ki, dünyanın idarə olunmasında hər bir sivilizasiyanın təmsilçi dövləti iştirak etsin, hər hansı bir şəkildə. Bu, bir birliyin təmsilçisi ola bilər, bir dövlətin təmsilçisi ola bilər və s.

  Türkiyənin son onilliklər ərzində dünya siyasətində önə çıxması bizim üçün çox önəmlidir, çox vacibdir, xüsusilə Türk dünyasını təmsil edən bir dövlətin olması baxımından. Yerləşdiyi coğrafiyadan daha geniş bir  ərazidə söz sahibi olan Türkiyə Azərbaycan və bütün türk xalqları üçün örnəkdir.

  Əslində Türkiyənin səsi elə bizim səsimizdir, Azərbaycanın səsidir, Türkmənistanın səsidir, Qazaxıstanın səsidir, Rusiya tərkibində yaşayan türk xalqlarının səsidir. Ona görə Türk Birliyi vacibduir, zəruridir. Biz bunu dərk edirik və bütün türk xalqlarının özündə də daxili bir çəkicilik, hərəkətlilik var bu ideyaya, bu arzuya doğru. Amma əlbəttə, beynəlxalq siyasətin bugünkü vəziyyətini nəzərə alaraq hər bir dövlət öz bacardığı qədər və bacardığı ölçüdə addımlar atır. Biz bunu müşahidə edirik. Çünki realpolitik çox güclü tendensiyadır dünyanın beynəlxalq siyasətində.

  Realpolitik dünyanın istənilən nöqtəsində baş verən hadisələrin bu və ya digər güc mərkəzinə hansı dərəcədə faydalı olub-olmamasından çıxış edərək öz siyasətini qurur. Ona görə bir neçə qrup və ayrı-ayrı dövlətlər var ki, onlara türk dövlətlərinin yaxınlaşması və birləşməsi onların siyasi maraqlarına sərf etmir. Bu da təbiidir. Çünki dünya siyasəti, beynəlxalq siyasət bir rəqabət meydanıdır. Burada 200-ə yaxın dövlət rəqabət aparır; öz üstünlüyünü, öz gücünü artırmağa çalışır. Ona görə də biz hələlik 7 müstəqil türk dövlətinin birliyini düşünürük. Digər dövlətlərin ərazisində yaşayan və müxtəlif muxtarlıqlarda olan türk xalqları gələcək planımızdadır. Biz nəinki humanitar cəhətdən yaxınlaşmalı, eyni zamanda iqtisadi bağlarımızın möhkəmləndirilməsi, iqtisadi əlaqələrin artırılması və nəyahət, siyasi münasibətlərimizin hər hansı daha üst qurum şəklində rəsmiləşdirilməsi istiqamətində daim irəliləməliyik.                           

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Biz bütün türk dövlətlərinə eyni zamanda müraciət etdiyimiz zaman baxırıq ki, hansı dildən istifadə edək? Məcburən türk dövlətlərinə rusca müraciət edirik. Qəribə bir təzad yaranır. Biz türk dövlətləri birliyi yaratmaq istəyirik, amma bir araya gəldiyimiz zaman rusca danışırıq. Bu ortaq dil məsələsi necə həll olunacaq?

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Ortaq dil məsələsi bir çox konfransların, müzakirələrin mövzusu olub və mən də iştirak etmişəm həmin tədbirlərdə.

  Dil canlı bir varlıqdır, onu əllə yaratmaq mümkün deyil. Dil tarixi proseslərdə özü yaranır. Bizim dil birliyimiz aksiomadır. Hər bir azərbaycanlı Qazaxıstanda 1 ay yaşasa, qazax dilində həm başa düşür, həm danışır. Və yaxud bir qazaxıstanlı 1 ay Türkiyədə yaşasa, o, Türkiyə türkcəsində rahat danışır. Burada problem yoxdur, amma ortaq dilin formalaşması, məncə 100 ildən az olmayaraq təbii şəkildə baş verəcək bir prosesdir. Bu, bir linqvistik hadisədir, bir bina deyil ki, onu layihələndirib tikəsiz. Dil insanlar arasında bir ünsiyyətdir və bu ünsiyyəti insanlar tapmalıdır. Dil nədir? Sözlərdən ibarətdir. Ortaqlaşan sözləri də xalq özü təmaslarında yaradır. Bu, baş verir. Mən ixtisasca dilçiyəm və bunu çox yaxşı hiss edirəm. Məsələn, sərhədlər açıldığı zamandan bu günə qədər Türkiyədə yüzlərlə, minlərlə istifadə edilən sözlər artıq Azərbaycanda doğmalaşıb. Eləcə də Azərbaycandakı sözlər Türkiyə ərazisində istifadə olunur. Beləcə, ortaq dil formalaşır. Tutaq ki, Türkmənistanla, Özbəkistanla Azərbaycan və ya Türkiyə arasında əlaqələr zəif olduğundan onlarla bizim aramızda sözlərin, dilin ortaqlaşması prosesi ləng gedir. Əlbəttə, bunu bir proses olaraq izləmək, gördüklərimizi təhlil etmək, insanlara çatdırmaq lazımdır. Amma süni bir dil yaratmaq həm mümkün deyil, həm də ona can atmaq lazım deyil.

  Düzdür, Türk dövlətlərinin tədbirlərində rus dilindən istifadə olunur. Çünki 70 il sovet dövrü ərzində Orta Asiya ölkələri bir-birləri ilə daha çox rus dilində ünsiyyət qurublar, nəinki Türkiyə və Azərbaycanla. Yəni Özbəkistan və Türkmənistan, Özbəkistan və Qazaxıstan - onlar öz aralarında da vərdiş eliyiblər rusca danışmağa. Sonrakı prosesləri idarə etməyimizdən çox şey asılıdır.  

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Hal-hazırda 7 müstəqil türk dövləti və muxtar respublikalar var. Avropada ayrı-ayrı proqramlar şəklində gələcəyə, hətta 100 il sonraya ünvanlanmış təhsil proqramları var ki, onları təkcə öz ölkələri deyil, həm də bizə də şamil edirlər.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Bəli, digər sivilizasiya nümayəndələrini də cəlb edirlər o proqramlara.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Olmazmı ki, orta məktəbdə bir gün türkmən dili öyrənilsin, bir gün özbək, yəni bütün türk dövlətlərində 7 dil eyni zamanda 1-ci sinifdən 11-ci sinfi bitirənədək öyrənilsin?

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Sizin ideyanız diqqətə layiqdir və həmin ortaq dilin formalaşmasında xidmət edən keçici bir addımdır. Bu və bu kimi çoxsaylı tədbirlər həyata keçirilə bilər ki, proses sürətlənsin. Amma istənilən halda bunlar paralel olaraq baş verən hadisələrin mənzərəsində daha tez formalaşa bilər. Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Azərbaycan, Türkiyə arasında nə qədər iqtisadi, humanitar əlaqələr yaxınlaşarsa, o qədər insanlar həm bir-birlərini daha çox tanıyar, həm də bir-biri ilə daha çox ünsiyyətə girərlər. Ümumi dünyabaxışı formalaşdığı kimi, ümumi ünsiyyət vasitəsi də formalaşacaq.

  Avropa İttifaqının tərkibinə nəzər salanda, görürük ki, baxmayaraq birliyi təşkil edən dövlətlər hamısı bir tarixi mədəniyyətdən gəlir, amma onların hamısı tərcüməçi vasitəsilə danışır, öz aralarında da. Amma ən azından bu gün Türkiyə, Azərbaycan, Tükmənistan arasında tərcüməçiyə ehtiyac yoxdur, amma Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstanla var. O da əlbəttə, bizim tariximizlə - oğuz və qlpçaq türklərinə bölünməyimizlə bağlıdır. Bu bölgü də çox rəmzi xarakter daşıyır.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Türk dövlətləri birliyi və qlobal inteqrasiya. “Qlobal inteqrasiyanın Avrasiya modeli” kitabınızdan “qlobal inteqrasiya” sözünün üzərində durmaq istəıyirəm. Türk Birliyində hansı dövlətlər və qeyri-dövlətlər, yəni muxtar respublikalar təmsil olunacaq, bilirik. Amma İran bir tərəfdən “Mənim əhalimin 40 faizə qədəri türk soyludır”, Rusiya bir tərəfdən “Məndə olan muxtar ərazilərin əksəriyyəti türklərə məxsusdur” deyərək Birliyə daxil olmaq istəyərlərsə, vəziyyət necə olur?  

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Biz Türk Dövlətləri Birliyi deyərkən hal-hazırda dünya siyasi sistemində müstəqil dövlətçiliyə malik türk dövlətlərini nəzərdə tuturuq. Amma bir çox dövlətlərin tərkibində muxtar qurumlara malik olan türk xalqları yaşayır. Biz həmin dövlətlərin ərazi bütövlüyünə, siyasi müstəqilliyinə hörmətlə yanaşırıq, qətiyyən həmin dövlətlərin siyasi sisteminin dəyişikliyinə çağırmırıq. Amma dünyanın hər bir yerində yaşayan, türk xalqı olan, türk mədəniyyətinə mənsub olan insanlar bizim üçün doğmadır və istənilən türk dövlətinə öz dövlətləri kimi ərk edib müraciət edə bilərlər.

  Sərhədlər tarix boyu dəyişir, yenidən çəkilir və sair. Düzdür, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra qlobal səviyyədə belə bir qərar qəbul olunub ki, sərhədlər toxunulmazdır, amma buna heç kim zəmanət verə bilməz. Tarix sonsuzdur, davam edir, dünyada çox hadisələr baş verir, verəcək, bəlkə bir gün qlobal hökumət yaranacaq, 200 dövlətin olmasına ehtiyac qalmayacaq. Bir çox filosofların iddia etdiyinə görə, dünyanın gələcəyi məhz bu istiqamətdə getməlidir, mən də bu dialektikaya inanıram əslində.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Yəqin ki, bu da birliklər şəklində olacaq.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Daha çox gələcəyə aiddir bu cür ideyalar. Dünyanın bütövlükdə qloballaşması üçün mənim fikrimcə, yaşayan xalqlar, mövcud olan mədəniyyətlər öz aralarında, daxilində birləşməlidir, qloballaşmalıdır. Əvvəlcə kiçik qloballaşma hadisələri yer almalı, daha sonra böyük qloballaşmaya getməliyik. Bu, çox uzaq gələcəyin məsələsidir.

  Qlobal hökumət: Yer üzündə bir hakimiyyət, universal bir cəmiyyət. Bu, bizim görməyəcəyimiz, hələ miniliklər sonranın bir cəmiyyətidir.

  Bizim yaxın gələcəkdə görə biləcəyimiz nədir? Ayrı-ayrı sivilizasiyalar tərkibində qloballaşma, necə ki, Roma sivilizasiyası Avropa İttifaqı şəklində öz qlobal birliyini yaradıb, necə ki, Afrika Birliyi var, Ərəb Liqası var, Latın Amerikası Birliyi var, Sakit Okean hövzəsi ölkələrinin birlikləri var. Bu birliklər məzmunca fərqlidir. Bəziləri sırf siyasi birlikdir, bəziləri iqtisadi birlik şəklində mövcuddur, amma inkişafın sonrakı mərhələsi onları mütləq siyasi birliyə gətirəcək. Müstəqil türk dövlətlərini hal-hazırda bağlayan, birləşdirən, “birlik” deyə biləcəyimiz qurumlar Türkdilli Xalqların Dövlət Başçıları Sammiti, Türkdilli Xalqların Əməkdaşlıq Şurası, Türkdilli Ölkələrin Parlament Asambleyasıdır. Bu kimi təşkilatlar şəkilində türk dünyası öz daxilində təmərküzləşir və qloballaşır.

  Qloballaşma asan məsələ deyil. İstənilən halda transnasional şirkətlərin yaranması qloballaşmanın ilk cığırıdır. Biz bunun faydasını gördüyümüz kimi, fəsadlarıdını da gördük son bir əsrdə. Bu transnasional şirkətlərin birliyi hələ iqtisadi layihələrdir. Əgər danışsaq transnasional dövlətlərin yaranmasından, bu, çox mürəkkəb prosesdir, çünki bu, siyasi prosesdir artıq. Siyasi proses mütləq əks reaksiyalar doğurur, həm həmin ərazinin içində, həm onun xaricində. Realpolitik yanaşmasına görə 5-10 dövlət öz arasında bir ittifaq yaradır, ümumi bir saziş imzalayır, bir razılığa gəlirsə, o mütləq kiminsə maraqlarını pozur kənardan. Bunun cavabı olaraq da əks reaksiya gəlir, təzyiq gəlir, basqı gəlir.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): O basqılardan biri Qarabağ qələbəmizdən az sonra soyqırım məsələsinin ortaya atılması oldu. Bu məsələyə türkdilli dövlətlərinin münasibəti necə oldu? Bir mövzu ətrafında birləşə bildilərmi?

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Mən deyərdim, hələ ki yox, birləşə bilmədilər, təəssüf ki. Niyə?

  “Erməni soyqırımı” məfhumunun ümumiyyətlə, uydurma olduğu hamıya bəllidir. Hətta bu ərazidən çox-çox uzaqlarda yerləşən ölkələrə, xüsusən Amerikaya ilk növbədə məlumdur. Niyə? Çünki Birinci Dünya Müharibəsindən dərhal sonra İstanbulda yaradılmış komissiya və o komissiyanın əsasında qurulmuş tribunal bu hadisələri isti-isti, qaynar izlərlə araşdırıb, tədqiq edib və belə nəticəyə gəlib ki, Türkiyədə heç bir soyqırım olmayıb. O zaman bu tribunalın yaradılması Böyük Britaniyanın təşəbbüsü ilə baş vermişdi. Hətta Osmanlı dövlətinin yüksək rütbəli məmurları həbs olunmuşdular və Malta adasında saxlanırlırdılar. O zaman bu hadisələr isti-isti, öz zamanında araşdırılıb və təsbit olunub ki, burada soyqırım hadisəsi yoxdur. Yəni ermənilərə bir milli varlıq olaraq heç bir təhlükə yoxdur.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Soyqırımın olması üçün kütləvi məzarlıqlar olmalıdır. Məsələn, bizim Azərbaycanda var. Cənubi Azərbaycanda da 150 mindən çox Azərbaycan türkü ermənilərin törətdiyi soyqırıma məruz qalıb.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Elə Şərqi Anadolunun özündə həmin illər ərzində törədilib.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Əslində türklərin soyqırımı olub dünyada. Bunun sübutu üçün kütləvi məzarlqılar var ki, insanlar necə qəddarlıqla soyqırıma məruz qalıblar və basdırılıblar. 100 il keşsə də, hələ də bilmədiyimiz, görmədiyimiz o məzarlqılar ortaya çıxır. Amma dırnaqarası “erməni soyqırımı” deyirlər, halbuki ortada bunu isbatlayan bir kütləvi məzarlıq belə yoxdur.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): “Erməni soyqırımı” məfhumu əslində siyasi bir alətdir. Hamı bilir ki, erməni soyqırımı olmayıb. Fransızlar da, ruslar da, ingilislər, amerikalılar da bilir. Birinci Dünya Müharibəsinin gedişatında ən fəal iştirak edən dövlətlər daha yaxşı bilir. Çünki bu epizodu onlar uydurublar ermənilərin vasitəsilə və özləri də bundan istifadə edirlər, Türkiyəyə qarşı ilk növbədə. Biz deyəndə ki, “Daha birləşmək istəyirik”, soyqırım məsələsi artıq türk dövlətlərinə qarşı istifadə olunan bir alətə çevrilir. Nə qədər ki bizim türk coğrafiyasında erməni yaşayır, bu alət də o qədər həmin böyük güc sahibləri tərəfindən saxlanılacaq və istifadə olunacaq bizə qarşı. Biz bunu bilməliyik və hər zaman da buna hazır olmalıyıq. Bunun müqabilində ata biləcəyimiz də çox addımlar var. Məsələn, ermənilərin istər Anadoluda, istər Cənubi Qafqazda törətdiyi soyqırımlar bütün türk dövlətləri tərəfindən rəsmən tanınmalıdır.

  Düzdür, nə “erməni qoyqırımı”nın, nə Xocalı Soyqırımının fərqli-fərqli ölkələrin parlamentləri tərəfindən tanınması o anlama gəlmir ki, soyqırım hadisəsi rəsmən təsdiq olundu. Parlamentlərin qəbul etdiyi qərar siyasi qərardır. Soyqırım beynəlxalq cinayətdir. Cinayətin təsbit olunması yalnız beynəlxalq məhkəmə tərəfindən ola bilər. Ona görə Ermənistan indi desə də ki, “onlarla ölkə erməni soyqırımını tanıyıb. və yaxud “Amerika prezidenti soyqırım kəlməsini işlətdi”, bu, heç nə demək deyil. Bu, erməni soyqırımının mövcud olması, doğrudan baş verməsi və yaxud rəsmən tanınması demək deyil.

  Doğrudan da bunun fakt olmasını öncə sübut etmək lazımdır. Onu nə o zaman, nə bu zaman nə ermənilər, nə onları dəstəkləyən böyük qüvvələr heç biri sübut edə bilməyiblər və zaman keçdikcə bu daha çətin olur.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Bu gün Xocalı Soyqırımı var. Ortalıqda bu qədər fotoşəkillər, videolar var, hətta bunların heç biri olmasa belə, canlı şahidlər var.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Ona görə “Görəcəyimiz və görə biləcəyimiz işlr çoxdur” deyirik. Mən türk həmkarlarıma da demişəm, təklif etmişəm: ən azından türk dövlətləri Anadoluda Birinci Dünya Müharibəsi zamanı, 90-cı illərdə isə Cənubi Qafqazda ermənilər tərəfindən törədilmiş soyqırımları rəsmən gərək tanısınlar. Yaxud Orta Asiyada hər hansı buna bənzər hadisələr baş veribsə, onları da biz tanıyaq, Türkiyə tanısın. Qarşılıqlı şəkildə bu hadisələr araşdırılaraq tanınmalıdır. Bu, həm də “erməni soyqırımı” uydurmasını gələcək nəsillərə ötürmək istəyən adamların qarşısında bir sipər olar.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Türkiyə prezidenti Ərdoğan da dəfələrlə bunu deyir ki, beynəlxalq elmi komissiya yaradılsın. Onlar isə həmişə bundan qaçırlar.

  Cavanşir bəy, sizin kitablarınız ümumiyyətlə, türk dövlətləri və türklük fikri ilə bağlıdır. Bu türk dünyası içərisində olan böyük millətlərdən biri də uyğurlardır ki, sizin kitabınız son 40 il ərzində ilk dəfə uyğur dilinə tərcümə olunub. Bu da tariximizə bir hadisə kimi düşüb.

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Ən azı 9 il ərzində günbəgün aparılan araşdırmaların nəticələri toplanıb bu kitabda. Digər tərəfdən, uyğurlar bizdən coğrafi cəhətdən uzaqda olsalar da, onlar Türk tarixini yaradanların bir hissəsidir, Göy türklərin bir parçasıdır. Buna baxmayaraq, tarxi proseslərin gedişi indi gətirib belə bir təzadlı zamana çıxarıb onları. Bu vəziyyətdən uyğur xalqı necə çıxa bilər? Bütün bu istiqamətdə düşünən adamlar gələcəyə baxaraq bunun bir çıxış və həll yolunu axtarmalıdır. Eyni zamanda, həmin həll yolunu dünyanın müasir tendensiyalarında axtarmaq lazımdır, uyğurların özündə yox, bizdə yox. Dünyada hansı proseslər gedir və o çərçivədə biz uyğurlara necə kömək edə bilərik? Mən İngiltərədəki Uyğur Diasporasının nümayəndələrini tanıyıram. Mənə öz kitablarını veriblər ki, onlardan çox şey öyrənmişəm Asiyada yaşayan uyğurlar barəsində. Bir neçə məqaləm də olub dövri mətbuatda uyğurlarla bağlı.

  Doğrusu, mən eşidəndə ki, Türkiyədə mənim kitabımı uyğur dilinə tərcümə edirlər, həm təəccüblü oldu, həm də çox sevindim.

  İnsana elə gəlir ki, uyğurlar uzun onilliklər ərzində digər türk xalqlarından uzaq düşüb. Çinin qapalı bir ölkə olması ilə bağlı əlaqələr, demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Kim Çin ərazisindən çıxıb Avropaya özünü çatdıra bilirdisə, yalnız onlardan informasiya daxil olurdu. Təəssüf ki, belə olub İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrdə.

  Əlbəttə, dünya dəyişir və ümid edirik ki, gələcəkdə uyğurlar da hansısa şəkildə öz sözünü asan çatdırmaq imkanları qazanacaqlar. Bu istiqamətdə dünyanın müxtəlif ölkələrində - Amerikada, Avropada uyğur diasporları fəaliyyət göstərir, həmin ölkələrin dövlətləri ilə təmasda olur, siyasi rəhbərlikləri ilə görüşür və çalışırlar ki, Çin ərazisində yaşayan uyğur xalqına kömək etsinlər, siyasi dəstək tapa bilsinlər. Biz də - bütün türk dövlətləri də bu siyasi dəstəyin əldə olunmasına çalışmalıyıq.

Sevda Mirzə (aparıcı və jurnalist): Çin dövləti bunu bəhanə edir ki, uyğurlar müsəlman dövləti qurmaq istəyir. Onlar müsəlmanlıq faktorunu önə çəkirlər, nəinki türklüklərini.

  Olduğum ölkədən – Türkiyədən misal gətirsəm, buradakı uyğuqlar əsasən 2 yerə bölünüblər: türk soyunu önə çəkərək fikrini söyləyənlər və müsəlman olduqlarını irəli sürənlər. Bilirsiniz ki, din faktoruna Avropa çox həssaslıqla yanaşır. Bəlkə bir az da Çinə dəstəkləri ordan qaynaqlanır ki, dini dövlət yaratmaq istəyirlərsə, biz qəbul etmirik? Sizin fikrinizcə, uyğurlar öz sözlərini demək üçün hansısı daha öndə olmalıdır və ya olmalıdırmı?

Cavanşir Feyziyev (millət vəkili): Uyğurlar bunu yaxşı bilmək üçün öz tarixlərini öyrənsinlər və görsünlər ki, onlar niyə bu vəziyyətə düşüblər? Məsələ də elə bundadır. Ümumiyyətlə, milli əsasda insanlar özlərini təqdim etdikdə bu, dünya tərəfindən başa düşüləndir və dünya siyasəti tərəfindən də qəbul olunandır. Dini zəmində insan özünü təqdim etdikdə bu, anlaşılan deyil, qəbul olunan deyil. Niyə? Yer üzündə çox sayda dinlər var. Çox geniş yayılmış dinlərdən də əlavə, yüzlərlə, minlərlə dinlər var. Hər bir xalq özünə din zəminində bir dövlət yaratmaq istəsə, o zaman bu, mümkün görünmür. Digər tərəfdən, bütün zamanlarda bəzi dövlət quruluşları həmişə dindən sui-istifadə edib. Siyasət üçün istifadə ediblər dini. Ona görə bu gün uyğurların din zəminində çinlilərdən fərqləndiyini önə çəkməsi onların xeyrinə deyil. Fərqi yoxdur siz bütpərəst, müsəlman, xristian ola bilərsiniz, amma dövlət dövlətdir. Bu dövlətin tərkibində vətəndaş olaraq sənin yaşamaq haqqın var. Müsəlman kimi yaşa Çinin tərkibində, kim sənə nə deyir?  

  Dünya siyasəti hal-hazırda nəyi qoruyur? İnsanların milli identikliyini, milli ənənələrini. Dini deyil, milli. Ona görə də əgər uyğurlar onu qabartsalar ki, “Bizim milli identikliyimiz Çin milli kimliyindən fərqlidir, bizim adət-ənənələrimiz Çindən fərqlidir, bizə özümüzü, adət-ənənələrimizi qorumaq üçün muxtariyyət lazımdır”, bu, tam mənada qanuni hüquqlarının tələbi və təqdimatı olur. Biz İraqın şimalında, Suriyanın şimalında yaşayan türkmənlərin haqqlarını tələb edəndə demirik ki, onlar müsəlmandır, deyirik: “Onlar türkdür, türk xalqının nümayəndələridir. Siz mənim xalqımın nümayəndələrinə qarşı irqçilik siyasəti yeridirsiniz”. Və eyni şəkildə dünya siyasəti istər Çin, istər İrana qarşı ancaq o halda iddia qoya bilər ki, “Sən bir xalqın milli identikliyini məhv edirsən. Ona görə onlara muxtariyyət lazımdır”. Amma dini identikliyi heç bir siyasət və beynəlxalq sistem qəbul eləmir. Çünki bütün dinlər azaddır və dünyanın istənilən yerində hər bir insan istədiyi dinə qulluq edə bilər.

  Türklərin özündə xristian türkləri var, müsəlman türkləri var, bütpərəst türkləri var, yəqin ki, başqaları da var. Hətta mən sizə deyim, cəngəllikdə yaşayan türk qəbiləsi də tapılıb. Son onilliklərin tapıntısı olan, qədim türk dilində danışan, amma cəngəllikdə yaşayan türk tayfaları. Yəni bu qədər biz müxtəlifik. Belə olan şəkildə biz dini özgürlüyümüzü deyil, milli özgürlüyümüzü önə çəkməliyik.

  Türklər İslamı qəbul edəndən sonra bir müddət İslamn dininin gözəl əxlaqı üzərində öz ərazilərini genişləndirdilər, öz iedayalarını yaydılar, daha sonra başa düşdülər ki, din inkişaf etmək üçün, böyümək üçün, hər zaman qəbul olunmaq üçün kifayət deyil. Ona görə dini inanc olaraq saxladılar, amma siyasətdə arxa plana keçirdilər, müasirliyi önə gətirdilər. Avropa qitəsinə müasirliyi kimlər gətirdi? Bu müasirliyin hesabına türklər Avropanı fəth etdilər.

  Din insanların inancı əsasında formalaşmış bir dünyagörüşüdür, bu, bizim mədəni irsimizdir. Biz ona həmişə hörmətlə, rəğbətlə yanaşmalıyıq və yanaşırıq. Amma din siyasi proseslərin, xüsusilə də gələcək siyasi proseslərin idarə olunması üçün vasitə deyil və olmamalıdır.                                              

 

Operatorlar: Anar Əliyev və Elfaq Ləliyev

Montaj rejissoru: Ətrabə Babayeva                  


Etiketlәr: #Dünya siyasəti hal-hazırda nəyi qoruyur? , #din və dövlət , #Türklər İslamı qəbul edəndən sonra , #cəngəllikdə yaşayan türk tayfaları , #uyğur diasporları , #Asiyada yaşayan uyğurlar , #uyğurlar və Türk tarixi , #türk coğrafiyası və erməni , #Türkiyə - soyqırım - İstanbul tribunalı , #transnasional şirkət nədir , #Roma sivilizasiyası və Avropa İttifaqı , #kiçik qloballaşma hadisələri , #Türk Dövlətləri Birliyi , #ortaq türk dili , #100 il sonraya ünvanlanmış təhsil proqramları , #ortaqlaşan sözlər , #türk dövlətləri və rus dili , #7 müstəqil türk dövləti birliyi , #realpolitik nədir , #Türkiyə Azərbaycan və bütün türk xalqları , #BMT Təhlükəsizlik Şurası və Türk nümayəndə dövlət , #SSRİ-nin dağılması prosesi , #Sovet İttifaqından ayrılma - Azərbaycan , #Azərbaycan dövlət dili - sovet dövründə , #Azərbaycan multikultural bir cəmiyyət , #Azərbaycan - türk dünyası cazibə mərkəzi , #qloballaşma prosesi və kataklizmlər , #Rusiya ərazisində yaşayan türk dilli xalqlar və Azərbaycan , #genetik yaddaş , #44 günlük Qaraba savaşı və Türkiyə , #44 günlük savaşda Azərbaycan xalqı , #Türk sivilizasiyası , #qloballaşan bu dünya və xalqlar , #türk dövlətləri Qarabağ müharibəsi zamanı , #“Qlobal inteqrasiyanın Avrasiya modeli” kitabı , #Turan Birliyi - Cavanşir Feyziyev , #Azərbaycan Milli Məclisi Avropa Parlamenti ilə Əməkdaşlıq Komitəsi , #Cavanşir Feyziyev - Sevda Mirzə - müsahibə , #millət vəkili Cavanşir Feyziyev - TRT TSR müsahibə

Әlaqәli Xәbәrlәr